Panakawan

PANAKAWAN

Wayang tumrape wong jawa tetep bisa dadi “wewayangan”. Sipat siji lan sijine bisa dadi simbul utawa lambing sing bisa kanggo bahan introspeksi, tepa palupi utawa bahan mawas dhiri. Kaya lakon wayang umume, sawijining satriya kang nglungguhi peran utama, mesthi ditutake dening para “pembantu khusus” sing jenenge punakawan. Panakawan biasane muncul sawise gara-gara, yaiku Semar – Gareng- Petruk – Bagong, sing ndadekake swasana sing sadurunge tegang mau owah gingsir dadi nuwuhake regeng. Sing maune bumi kocak, gonjang-ganjing, nyatane tekane para “abdine” para satriya iki, kahanan donya malih dadi laras lan seimbang.

Ing bausastra Jawa, tegese pana (Kw.) yaiku : ilang, entek, putus, uwal saka bebandaning badan terang, tegese : pinter banget. Panakawan luwih mujudake sawijining pamong sing wis “pana” (pinter banget) nduweni wawasan kang jembar, wis tanggap sasmita lan limpad ing samubarang kalir. Yen ndeleng pangerten iki, sing jeneng panakawan dudu abdi (pelayan, jongos) ananging sawijining ajudan wicaksana kang wis pana lan bisa njarwakake kabeh pikiran – pikirane pimpinane. Mungguh bisa nuladha, para abdi kudune kaya para panakawan.

Panakawan sing paling popular, yaiku Semar. Semar mujudake tokoh panakawan sing candrane lan sipat-sipat magepokan karo tokoh Jawa iki dikebaki sipat sing kontradiktif utawa lelawanan. (ora lanang ora wadon, ora nangis ora ngguyu, dudu dewa dudu menungsa, ora papan ora dunung, ora adoh ora cedhak nanging mesthi ana) dadi Semar minangka gambarane manungsa, sing wis ora mbedakake iki gegambarane susah bungah, mlarat sugih. Ya manungsa kang mangkene iki gegambarane pawongan kang wis ora kagadhuhan rasa was sumelang lan ragu-ragu (wus tan samar samar marang samobah mosiking jagad) kaya kang katur ing dhuwur.

Nala Gareng, saka ukara “nala” tegese : ati lan Gareng : garing. Dianggep symbol/lambang manungsa kang wis luwar saka kesalahan. Yaiku pawongan kang ora melikan marang sakabehe kang diprangguli lan diweruhi. Wujude cacat : irunge gedhe, mata kera, tangan ceko, sikil gejig/bubulen. Iku ngemu teges, irunge gedhe : tajem pangambune, nglirik dhuwur lan kanan kering lambange wong sing teliti ing sabarang kalir, tangan ceko (bengkong) lambange wong jujur ora melik lan nduweni barange liyan. Lan sikil gejig lambange wong sing tansah kebak pengati-ati.

Petruk perangane awak sarwa dawa, kendhor. Tangane, irunge, gulune, pasemone sarwa gumak gembira. Uga sinebut kanthong bolong, tegese bocor. Apa wae kang dilebokake langsung ilang tanpa tilas. Dadi bentuk lan wujude Petruk iki lambange manungsa kang sarwa rileks ora gampang runtik atine. Kabeh ditindakake kanthi ati kang seneng. Kajaba bagong iku dudu panakawan pokok, ning mung mujudake susulan lan lagi dikenal kurang luwih taun 1680.

Ing donyane para panakawan urip kaya ora ana suasana susah. Jalaran urip ing kahanan apa wae terus bakal lumaku. Kenapa susah, saben metu among jejogedan, iya tetmbangan, lan kadhangkala pada cangkriman.

Kapetik saking Jaya Baya (Nopember 2012 : 24)